شخصیت ، بحث انگیزترین ، جذاب ترین ، پیچیده ترین و مهمترین مبحث روانشناسی به شمار می رود. همه ی روانشناسان که امروزه در ابعاد گسترده دست به پژوهش می زنند ، در نهایت می کوشند تا از مقوله شخصیت که قرن هاست توجه انسان های کنجکاو را به خود معطوف داشته است پرده بردارند. (روانشناسی رشد ، ص 4)
تعریف شخصیت از دیدگاه علم روانشناسی : شخصیت عبارت است از کل خصوصیات انسان.
آنپورت می گوید : شخصیت سازمان پویا و قوام یافته ای است که از ترکیب سیستم های روانی و جسمی فرد که رفتار ویژه و بی همتای او را در جهت سازش با محیط تعیین می کند، تشکیل شده است. (روانشناسی رشد،ص 83)
تعریف شخصیت : به طور کلی هر نوع صفت اخلاقی برجسته ای است ( مانند شجاعت اخلاقی، قوت، اراده، مناعت طبع و ... ) که سبب امتیاز فرد آدمی می گردد تا آنجا که او را به خصوص به آن صفت میشناسد و بخاطر آن صفت می ستاید . ( نظریه های شخصیت ، ص 6)
خانواده، اولین و مهمترین محیطی است که کودک در آن از کیفیت روابط انسانی آگاهی پیدا می کند. تجارب سال های اول کودکی که معمولا در خانواده ایجاد می گردد، سازنده و زیر بنای شخصیت و رفتارهای بعدی کودک است. در خانواده است که کودک پایه ی آموخته هایش را استوار می سازد. در این رابطه مادر نقش عمده را به عهده دارد. نگرش گرم و سرد مادر نسبت به کودک موجب سازگاری و ناسازگاری او در آینده می شود. پدر عامل مهمی در ایجاد نظم و روش های مثبت و محور اصلی در گردش امور خانواده به شمار می آید. بطور کلی شخصیت والدین نیز در طرز فکر و رفتار آنان با فرزندانشان موثر است. رفتار والدین مهمترین عامل در تعیین چگونگی روابط میان آنان با فرزندانشان است.
رفتار والدین با فرزندانشان را از نظر چگونگی آن می توان به انواع زیر تقسیم کرد :
1- نظارت و سرپرستی شدید
2- گذشت و مداراگری
3- طرد کردن
4- رفتار دوستانه و آزادمنشانه
5- رفتار سلطه آمیز و مستبدانه ( روانشناسی رشد، ص 88 )
تاثیر رفتار و طرز فکر والدین در شکل گیری و چگونگی رفتار کودکان بسیار مهم و اساسی است. بسیاری از شخصیت های بزرگ و پیروزمند رابطه ای دوستانه و پسندیده با والدین خود داشته اند. مهر و محبت از شاخص های برجسته روابط مطلوب و پسندیده میان والدین و فرزندان است. رابطه ی مطلوب و آزاد منشانه چنان محیط خانوادگی مساعدی فراهم می کند که کودکان در سایه ی آن، با آزادی کامل خواسته های خود را بیان می کنند و به چنان تکامل شخصیتی دست می یابند که بتوانند پیروزمندانه با زندگی و عوامل گوناگون آن سازگار شوند و با میل و رغبت مسئولیت های خانوادگی را بپذیرند.
در سوی دیگر، والدینی که رفتار مطلوب و درستی با فرزندانشان ندارند، موجب سرخوردگی آنان می شوند. کودکی که از مهر و محبت والدین محروم است، می کوشد تا به هر وسیله ممکن این کمبود خود را جبران نماید. چنین کودکانی به شدت علاقمند به جلب رضایت خاطر، محبت و توجه دیگران هستند. گروه همتایان الگوهای رفتاری برای کودکان و نوجوانان تلقی می شوند. احساس تعلق به گروه یکی از بنیادی ترین نیازهای روانی کودک است. ( روانشناسی رشد کودک و نوجوان، ص 93 )
یکی از سازنده ترین دوره های رشد کودکان و نوجوانان، مدرسه است. مدرسه نباید تنها به آموزش مطالب درسی اکتفا کند، بلکه لازم است به پرورش استعدادهای فکری، عاطفی، اجتماعی، اخلاقی، دینی و بهداشتی شاگردان نیز بپردازد. معلم موفق آموزش های خود را با رشد طبیعی و عقلی شاگردان تطبیق می دهد ، از تحقیر و تهدید شاگردان دوری می جوید، آنها را با دیگران مقایسه نمی کند و به نیازها و علاقه های خاص آن ها توجه می کند. ( روانشناسی رشد، ص 100)
دین پدر و مادر هنگامی به کودک انتقال می یابد که میان این دو قطب رابطه ی صمیمانه و محبت آمیزی برقرار شده باشد. اعتقاد به آفریدگار جهان و وجود یک جای پناه دهنده و نجات بخش به فرد احساس امنیت و آرامش روانی می دهد. دین از نظر اجتماعی نیز دستگاهی سازمان دهنده و نظم آفرین است و رضای خداوند بزرگترین وسیله استقرار آن است.
فرهنگ به آن دسته از میراث های اخلاقی- اجتماعی و تربیتی گفته می شود که کودک در آن زاده شده و پرورش یافته است. عادت ها و شیوه های رفتاری اکثر مردم با فرهنگ رابطه دارد. فرهنگ در ساخت شخصیت و رفتار افراد تاثیر بسزایی دارد.
رسانه های همگانی : منظور از رسانه های همگانی رادیو، تلویزیون، انواع فیلم های تفریحی و تربیتی و روزنامه ها و مجله ها هستند که از عوامل جانبی و مکمل آموزشی به شمار می آیند. انواع برنامه های رادیویی بویژه برنامه های اختصاصی کودکان و نوجوانان اگر خوب تهیه و تنظیم شده باشند در انتقال معلومات و پرورش فکری این دسته از افراد موثر می باشند.
تلویزیون را رکن چهارم تربیتی دانسته اند که به سبب صدا و سیمای خود می تواند اطلاعات و تجربه های گرانبهایی در اختیار عموم افراد قرار می دهد. تلویزیون آموزشی تا کنون موفقیت های فراوانی در پیشبرد سطح دانش و بینش علمی شاگردان داشته است.
بعد از برنامه های تلویزیون و رادیو کودکان و نوجوانان وقت خود را صرف خواندن روزنامه، مجله و کتاب می کنند. در خواندنی های مورد علاقه کودکان و نوجوانان باید کوشش نمود تا روح منطق علمی به وجود آید تا از پذیرش مطلب خرافی، غرض آلود، کینه آمیز و ویرانگر خودداری نمایند.
به طور کلی هدف تمام شیوه های آموزشی و پرورشی کودکان و نوجوانان آماده سازی آن ها برای ایفای نقشی است که گروه و حوزه فرهنگی وی بر عهده اش می گذارد.
بنابراین کودکان و نوجوانان چنان باید پرورش یابند که بتوانند راه و رسم زندگی خود را پی گیرند و عضوی مفید و سودمند و ارزشمند برای جامعه باشند.
فراموش نکنیم که کودک امانتی است که از طرف خدا به دست ما سپرده شده و ما در برابر این امانت مسئولیم. بی اعتنایی و یا سهل انگاری در انجام وظیفه عقوبت آفرین است.
ما در انجام این وظیفه نخست در پیش خدا مسئولیم و بعد در پیشگاه کودک و اجتماع. فرزندان ما حق تربیت را از ما طلبکارند و کم مایه گزاردن این بدهی عقوبت آور است.

منابع:

1- پارسا، دکتر محمد، روانشناسی رشد کودک و نوجوان، انتشارات بعثت، چاپ اول، بهار 67

2- احدی، دکتر حسن، نبی جمال، دکتر شکوه السادات، روانشناسی رشد ( مفاهیم بنیادی در روانشناسی کودک- با تجدید نظر کلی و اضافات )، انتشارات پردیس، چاپ11، 1378
سیاسی، دکتر علی اکبر، نظیه های شخصیت یا مکاتب روانشناسی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ هشتم، پاییز 1379

نویسنده

شهناز اطمینان / دبیرستان شهیدان پژمان / آموزش و پرورش ناحیه 2 شیراز